Türkmenistanda BMGÖM-niň “SalamNews” bilen bilelikde ýola goýan “Geliň sanly tehnologiýalar barada söhbetdeş bolalyň” atly söhbetdeşliginiň çäginde biz sanly öwrülişikler bilen baglanyşykly möhüm mowzuklary ara alyp maslahatlaşmagy dowam etdirýäris.

Şu gün biz BMGÖM-niň “Türkmenistanda sanly jemgyýetçilik hyzmatlaryny wagyz etmek” taslamasynyň dolandyryjysy jenap Farhad Artykow bilen söhbetdeşlik geçirýäris.

Jenap Artykow, siz biziň okyjylarymyzy taslamaňyzyň maksatlary bilen tanyşdyryp bilersiňizmi we bu synagdan geçirilýän başlangyçdan nähili netijelere garaşylýar?

Taslamamyzyň maksady, raýat ýagdaýynyň namalarynyň ýazgylaryny bellige alyş ulgamyny sanlaşdyrmakda Türkmenistanyň Adalat ministrligine tehniki goldawyny bermekdir. Türkmenistanda BMGÖM-niň milli geňeşçileriniň döredijiler topary, Raýat Ýagdaýynyň Namalarynyň Ýazgysyny bellige almak edarasynyň işgärlerine raýat ýagdaýynyň namalaryny bellige almaga we şol wagtda maglumatlary RÝNÝ-nyň Bitewi Reýestrine, ýagny ýeke-täk maglumat binýadyna girizmäge ýardam edýän ýörite programma üpjünçiligini işläp düzdiler. Mundan başga-da, taslama hyzmat ediş enjamlary we arhiwlenen ýazgylary skanirlemek üçin ýörite skaner enjamlary bilen üpjün edýär, şeýle hem tehniki işgärler üçin okuwlar, hem-de bu ulgamyň doly derejede durmuşa geçirilmegi üçin kadalaşdyryjy-hukuk binýadyny gowulandyrmak boýunça geňeşler geçirilýär.

Jemgyýetçilik hyzmatlarynda sanly öwrülişikler jemgyýetçilik hyzmatlarynyň hilini ýokarlandyrar, çökgünliklere we sarsgynlara taýýarlygy we çydamlylygy üpjün etmek üçin milli mümkinçilikleri ýokarlandyrar.

Dünýä özgerýär, BMGÖM hem özgerýär. Biz ösüp barýan sanly dünýäden öňe geçmek we geljekde onuň hiç bir adamyny ünsden düşürmezligini üpjün etmek üçin köp zähmet çekmelidiris.

Siz BMGÖM-niň sanlylaşdyrma ugrunda durmuşa geçirýän beýleki taslamalary barada bize aýdyp bilersiňizmi?

Ilki bilen, “sanly öwrülişik” adalgasyny ulanmagyň has dogrydygyny belläsim gelýär. Şeýle-de bolsa, häzirki wagtda “sanlylaşdyrma” we “sanly öwrülişik” adalgalarynyň umumy kabul edilen kesgitlemesi ýok. Bular dürli hadysalardyr we olaryň tapawudyna düşünmek gaty möhümdir. Aýratyn gurama ýa-da kompaniýa degişlilikde - sanlaşdyrma bu sanly tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagydyr. Bu tehnologiýalary ornaşdyrmagyň çuňlugy we gerimi dürli bolup biler, ýöne umuman alanyňda, prosesler öňküligine galýar we muny belläp geçmek möhümdir. Sanly öwrülişik - bu iş alyp barmagyň adaty usullaryna sanly tehnologiýalaryň düýpleýin we giňişleýin ornaşdyrylmagydyr. Sanly öwrülişigiň tizleşmegi, öwrülişikden öňki döwür bilen deňeşdirilende, kompaniýanyň netijeliligini ep-esli ýokarlandyryp, bäsdeşlik ukybyny artdyrýar. Işiň netijeliligi ep-esli ýokarlanýar, şeýle-de siziň öndürýän önümiňizi ýa-da edýän hyzmatlaryňyzy işiň adaty görnüşleri bilen deňeşdirip bolmaýar, ol sarp ediji üçin has üýtgeşik we gyzykly bolýar.

Häzirki wagtda Türkmenistanda BMGÖM sanly öwrülişikler babatynda birnäçe taslamanyň üstünde işleýär. Şolaryň arasynda Türkmenistanyň Döwlet gümrük gullugy üçin “Bir Penjire” ulgamyny, Türkmenistanyň Döwlet statistika komiteti üçin Bir Işewürlik Reýestryny, hem-de RÝNÝ-nyň Bitewi Reýestriny işläp düzmek, Türkmenistanyň Döwlet daşary ykdysadyýet iş bankyna işewürligi alyp barmak we sanly öwrülişik ugrunda goldaw bermek taslamasy we beýleki taslamalardyr. Şeýle hem, BMGÖM “2021-2025-nji ýyllar üçin Türkmenistanda sanly ykdysadyýeti ösdürmek boýunça Döwlet maksatnamasyna” laýyklykda Elektron maglumat alyş-çalyş ulgamyny (EDI) ösdürmekde öz ýardamyny teklip edendigini belläsim gelýär. "Türkmenaragatnaşyk" gullugynyň wekilleri we beýleki degişli milli edaralar bilen bilelikde biz halkara hünärmenleriniň gatnaşmagynda bu meseleler boýunça birnäçe maslahatlary geçirdik, olar biziň milli hyzmatdaşlarymyza jemgyýetçilik hyzmatlarynda sanly öwrülişikleriniň häzirki tendensiýalary barada maslahat berdiler we amaly tejribeleri, hem-de dünýäniň sanly ulgamda iň ösen döwletleriniň biri bolan Estoniýada alan sapaklary bilen paýlaşdylar. Türkmenistanda BMGÖM bu teklip barada oňyn karara gelner diýip umyt baglaýar we biziň ýurdumyzyň ykdysadyýet we jemgyýetçilik hyzmatlary pudagyna sanly öwrülişikleri ornaşdyrmak boýunça ýardam etmek üçin ähli tagallalary etmäge taýýardyr.

Häzirki wagtda biz durmuşymyzy internet ulgamsyz göz öňüne getirip bilmeýäris. Internet ulgamy gyzykly, hem-de ajaýyp bir döredijilikdir, ol şübhesiz häzirki we geljekki nesillerimiz tarapyndan giňden ulanylýar. Jenap Artykow, soňky döwürde biz kiber arassaçylygy ýaly adalgany köp eşidýäris. Kiber arassaçylygy näme we ol näme üçin möhüm?

Kiber arassaçylygy – bu internet ulgamyndan peýdalanaňyzda özüňizi goramak üçin zerur bolan bilim we endiklerdir. Bu düşünje birnäçe bölekden ybaratdyr: bu internet ulgamyndan ýa-da sanly çözgütlerden peýdalanaňyzda ýüze çykyp biljek howplara düşünmekdir, meselem bank kartlary arkaly töleg etmek, antiwirus we parol ulanmagyň usullaryny bilmekdir we ş.m. Kiber arassaçylygyny kiberhowpsuzlyk bilen garyşdyrmak bolmaýar. Kiberhowpsuzlyk hünärmenleriň öwrenmeli ugrudyr, kiber arassaçylyk endiklerini bilmek bolsa hemmeler üçin zerurdyr. Elbetde, kiber arassaçylygynyň möhüm bir bölegi çagalarymyzy howpsuz ýagdaýda saklamagyň usullary barada bilmekdir. Çagalaryň we ýetginjekleriň onlaýn we hakyky durmuşda edýän hereketleri tapawutlanýandygy sebäpli, esasy ünsi gizlinlige we abraýy goramaga bermek möhümdir.

Men okyjylarymyza, esasanam çagalary bolan okyjylarymyza bu mowzuk barada has giňişleýin öwrenmegi maslahat berýärin we şu mowzuk boýunça aşakdaky salgyda siz gyzykly makalany tapyp bilersiňiz:

https://kids.usafe.ru/blog/kibergigiena-vsemu-golova-chto-nuzhno-znat-kazhdomu/

Kiber arassaçylyk meselelerinde iň gowy mugallym şahsy tejribedir. Şonuň üçin men diňleýjilerimizi bir waka bolýança garaşmazdan, özüňizi we maşgalaňyzy onlaýn goramak üçin bu mowzugy işjeň öwrenmegi maslahat berýärin.

Sanly ösüş aýal-gyzlaryň ösüşini nädip çaltlaşdyrýar? Siz STEM4ALL platformasy barada gysgaça aýdyp bilersiňizmi?

Ilki bilen men bu barada öz şahsy tejribämi paýlaşmak isleýärin. Men Huawei, Schlumberger we Microsoft ýaly uly tehnologiýalar kompaniýalarynda işledim. Men diýseň zehinli we üstünlikli zenan ineženerler we tehniki hünärmenler bilen tanyşdym diýip, ynam bilen aýdyp bilerin. Şeýle hem, grafyň gyzy Ada Lawleýs taryhda ilkinji programmist zenan hökmünde tanalýandygyny unutmalyň. Mundan başga-da, hünärmenler iň irki programmirleme dilleriniň biri Adanyň ady (TIOBE indeksinde 29-njy ýer) bolandygyny bilýändirler.

Men ýene bir gezek, okyjylaryňyza BMGÖM we ÝUNISEF STEM4ALL platformasyny (STEM - Ylym, tehnologiýa, inženerçilik we matematika) gender deňliginiň durmuşa geçirilmegini tizleşdirmek we STEM ugrunda gendera degişlilikde ýalňyş düşünjeleri aradan aýyrmak üçin döredendigini ýene bir gezek belläp geçesim gelýär.

Bu platforma - wagyz-nesihat etmek, ylmy-barlag işlerini geçirmek we bilim paýlaşmak üçin wirtual görnüşde jemgyýteçilik giňişligidir we onuň maksady sebitde, hem-de ondan daşgary ýurtlarda has köp aýal-gyzlary STEM-i öwrenmäge we bu ugurda işlemäge höweslendirmekdir.

STEM ylymlarynda we kärinde gender deňsizligini ýeňip geçmek, sanly dünýäniň talaplaryny kanagatlandyrmak we Durnukly ösüş maksatlaryna ýetmek üçin möhümdir.

Siz bu sanly platforma barada has giňişleýin maglumaty https://stem4alleurasia.org/ sahypasynda tapyp bilersiňiz.

STEM-i, esasanam kompýuter ylymlaryny we programmirlemegi öwrenmek, islendik ýaşda islendik adam üçin gaty gowy mümkinçilikdir. Bu, geljekde özgertmeleri amala aşyrmak üçin gyzykly we gowy tölenýän hünäre taýýarlanmaga mümkinçilikdir. Şeýle-de, IT pudagynda dizaýnerler, maglumat ugrunda alymlar, ykjam programma döredijileri we mehatronika inženerleri ýaly köp sanly kärleriň bardygyny unutmalyň. Siz öz gyzyklanýan ugruňyza laýyklykda saýlap bilersiňiz. Esasy zat, säginmän, STEM ugrunda özüňize laýyk orny gözlemegi dowam etdirmekdir.