B.T.: Bu ýyl Türkmenistanyň Birleşen Milletler Guramasynyň (BMG) doly agzasy bolanyna 32 ýyl dolýar. Şondan bäri BMG bilen konstruktiw hyzmatdaşlyk Garaşsyz Bitarap Türkmenistanyň strategiki ileri tutulýan ugry bolup durýar. BMG-nyň agentlikleri soňky ýyllarda Türkmenistana durmuş-ykdysady maksatlar, kanunçylyk binýadyny ösdürmek, daşky gurşawy goramak we beýleki ugurlar bilen baglanyşykly birnäçe strategiýany, maksatnamany we taslamany işläp düzmekde bahasyna ýetip bolmajak goldaw berdi. Milli ileri tutulýan ugurlara gönükdirilen Durnukly ösüş maksatlarynyň gazanylmagyny göz öňünde tutup, BMG-nyň Ösüş Maksatnamasy elbetde möhümdir we täsirli bolup durýar. Täze ylalaşyklar biziň ýurdumyz üçin haýsy ileri tutulýan ugurlara täsir edýär?

-BMGÖM-iň wezipesi demokratik dolandyryşy gurmak, garyplygy ýok etmek, kanunyň hökmürowanlygyny, adam hukuklaryny we adalaty güýçlendirmek we ýurtlara pes uglerodly ösüşe, tebigy baýlyklardan has durnukly peýdalanmak we howanyň üýtgemegine hem-de betbagtçylyklara garşy durnuklylygy döretmekden ybaratdyr. Biz oňyn üýtgeşmeleri goldaýarys we Durnukly ösüş maksatlaryny (DÖM) durmuşa geçirmek üçin ýurtlara bilim, tejribe we serişdelerden peýdalanmak mümkinçiligini berýäris.

BMGÖM-iň Türkmenistan bilen köp ýyllyk hyzmatdaşlygy dürli pudaklarda ýüzlerçe million dollarlyk maýa goýumlary bilen üstünlikli ösüş taslamalarynyň ýüzlerçesini durmuşa geçirdi. Biz ýurda ykdysadyýetini diwersifikasiýa etmäge, sanly üýtgeşmeleri öňe sürmäge, kanunyň hökmürowanlygyny berkitmäge, adam hukuklaryny goramaga we gender deňligi, howanyň üýtgemegine garşy durnuklylygyny ýokarlandyrmaga, tebigy baýlyklary dolandyrmaga, iň ejiz ilat toparlaryna aýratyn üns bermek bilen tebigy betbagtçylyk töwekgelçiligini azaltmaga we saglygy goraýyş hem ilaty durmuş taýdan goramak ulgamlarynyň netijeliligini ýokarlandyrmaga kömek edýäris.

Ýakynda gol çekilen başlangyçlar milli ösüş maksatlaryna ýetmek we Türkmenistanda DÖM-e ýetmek üçin ösüşi çaltlaşdyrmak boýunça alyp barýan işlerimiziň üstüni ýetirýär. Bu başlangyçlar adam hukuklaryny öňe sürmek, sanly üýtgeşmeleri öňe sürmek, maliýe bazaryny kadalaşdyrmagy kämilleşdirmek, gowulandyrylan statistika arkaly söwda kuwwatyny ýokarlandyrmak, saglygy goraýyş ulgamlaryny pugtalandyrmak we ýaşlary öz içine almak bilen ejiz toparlaryň hukuklaryny we mümkinçiliklerini güýçlendirmek ýaly ugurlara gönükdirilendir.

Dünýäniň beýleki ýurtlarynda bolşy ýaly, Türkmenistandaky BMGÖM-de ulgamlaýyn üýtgeşmelere we global krizislere garşy durnuklylygy ýokarlandyrmaga gönükdirilen ösüş meselelerini çözmek bilen çäklenmeýär. Biziň çemeleşmämiz, iň zerur ýerlerde meseleleri çözmek bilen adam hukuklary, inklýuziw we deňlik ýörelgelerine esaslanýar.

B.T.: Türkmenistanda Saýlawlary we sala salşyklary geçirmek boýunça merkezi topary goldamaga we Türkmenistanyň Adalatçysynyň edarasynyň institusional mümkinçiliklerini pugtalandyrmaga gönükdirilen ýakynda gol çekilen iki başlangyç barada has giňişleýin maglumat berip bilersiňizmi?

- Kanunyň hökmürowanlygyny we adam hukuklaryny goramaga ýardam bermek BMGÖM-iň işiniň özeni bolup, bize has strategiki we durnukly ösüş maksatnamalaryny işläp düzmäge mümkinçilik berýär. Türkmenistandaky BMGÖM ýurduň halkara adam hukuklary borçnamalaryna laýyklykda kanunlary we amallary sazlaşdyrmak arkaly Türkmenistanda adam hukuklaryny goramak, öňe sürmek we durmuşa geçirmek üçin milli ulgamy güýçlendirýär.

Türkmenistanyň Adalatçysynyň edarasy bilen bilelikde durmuşa geçiriljek ýakynda gol çekilen taslama Adalatçynyň edarasynyň institusional mümkinçiliklerini güýçlendirmek we Adalatçynynň edarasynyň adam hukuklaryny goramak boýunça Pariž ýörelgelerine laýyklykda garaşsyz we täsirli wezipelerini giňeltmek ugrundaky işleri dowam etdirmegi maksat edinýär. Adalatçynyň edarasynyň Milli adam hukuklaryny goraýjy guramalaryň Global Bileleşigi bilen akkreditasiýasyna ýardam bermek üçin , şeýle hem Adalatçynyň edarasynyň kazyýet ulgamy, hukuk goraýjy edaralar we raýat jemgyýeti guramalary bilen adam hukuklaryny goramak we ösdürmek üçin netijeli täsirini üpjün etmek üçin tagallalar ediler.

Şeýle hem, iň gowy halkara tejribesini ornaşdyrmak arkaly Türkmenistanda Saýlawlary we sala salşyklary geçirmek boýunça merkezi toparyň mümkinçiliklerini ösdürmäge kömek etmegi meýilleşdirýäris. Gol çekilen taslama öňdebaryjy halkara/deňeşdirme tejribäni göz öňünde tutup, jyns boýunça aýratyn maglumatlar bilen bitewi saýlawçylaryň sanawyny döretmek strategiýalarynyň işlenip düzülmegine goldaw berer. Taslama milli saýlaw kanunçylygyna zenan dalaşgärler üçin wagtlaýyn ýörite çäreleri (WÝÇ) girizmek arkaly zenanlaryň syýasy gatnaşygyny giňeltmegiň ýollaryny öňe sürmegi maksat edinýär.

Mundan başga-da, Türkmenistanyň zähmet we ilaty durmuş taýdan goramak ministrligi bilen hyzmatdaşlygymyzyň çäginde Merkezi Aziýa sebitinde ejiz ýaşlaryň durmuş kynçylyklaryna durnuklylygyny pugtalandyrmak boýunça BMGÖM taslamanyň milli bölegini durmuşa geçirer. Bu taslama pes hünärli ýaşlara hünär taýýarlygy, terbiýeçilik we maslahat almaga mümkinçilik berýär. Taslama ykdysady mümkinçilikleri giňeltmegi, jemgyýetiň mümkinçiliklerini güýçlendirmegi we kynçylyklara duçar bolýan ýaşlary goldamagy maksat edinýär.

BT: Täze başlangyçlar Türkmenistanyň maliýe pudagyny we statistik mümkinçiliklerini güýçlendirmek üçin nähili goşant goşýar?

-BMGÖM Türkmenistanda has çeýe, netijeli we esaslandyrylan çözgüt üpjün etmek, şeýle-de inklýuziw we deňhukukly görnüşde Durnukly Ösüş Maksatlaryna (DÖM) ýetmek ugrundaky öňe gidişlikleri kämil bahalandyrmagy üpjün etmek üçin maliýe pudagynyň we milli statistika mümkinçilikleriniň goldawyna aýratyn üns bermegini dowam etdirer.

DÖM-i durmuşa geçirmek baradaky tagallalary goldamak bilen, Türkmenistanyň Maliýe we Ykdysadyýet ministrliginiň gymmatly kagyzlar bazaryny ösdürmek boýunça gözegçilik ediji edara hökmünde mümkinçiliklerini ýokarlandyrmaga kömek etmek wezipesini öz üstümize aldyk. Mundan ozal BMGÖM Türkmenistanyň Maliýe we Ykdysadyýet ministrligi bilen ministrligiň DÖM-i maliýeleşdirmek, ykdysady syýasatlary düzmek we Türkmenistanyň BSG-ä girmegini ýeňilleşdirmek maksady bilen başga bir ylalaşyga gol çekdi.

Türkmenistanyň Statistika baradaky döwlet komiteti bilen bilelikdäki tagallalarymyzyň çäginde ýurduň statistiki kuwwatyny ýokarlandyrmagy, şeýle hem ykdysady, ykdysadyýetde pul we maliýe üýtgemelerine has jikme-jik baha bermegi we gözegçiligi ýardam berjek statistiki maglumatlaryň hilini ýokarlandyrmagy meýilleşdirýäris. 

Türkmenistanyň Hökümetiniň institusional mehanizmlerini güýçlendirmek, milli kanunçylygy hyzmatlaryň halkara söwdasy statistikasynyň halkara ülňülerine laýyk getirmek, seýle-de ýolagçy we ýük daşamagyň göwrümi boýunça maglumatlaryň hilini ýokarlandyrmak arkaly hyzmatlaryň daşary we içerki söwda statistikasyny kämilleşdirmek boýunça bar bolan tagallalaryna goldaw bermegi meýilleşdirýäris.

Türkmenistanyň Hökümetiniň dowamly ynamyna ýokary baha berýäris we bu bilelikdäki başlangyçlary goldamak milli ösüş strategiýalarynyň maliýe binýadyny güýçlendirer we şeýlelik bilen ýurtda Durnukly Ösüş Maksatlaryna (DÖM) ýetmek ugrundaky ösüşi çaltlaşdyrar diýip ynanýarys.

B.T.: 2024-nji ýylyň 18-nji fewralynda Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginde geçirilen gol çekişlik dabarasynda BMGÖM we Türkmenistanyň Saglygy goraýyş we derman senagaty ministrligi dowam edýän iki sany möhüm taslamanyň möhletini uzaltdy. Giňeldilen saglyk taslamalarynyň anyk maksatlary we garaşylýan netijeleri haýsylar?

-2030-nji ýyla çenli Gün tertibiniň durmuşa geçirilmegini çaltlaşdyrmak üçin saglygy goraýyşa maýa goýumlary zerurdyr. Aýratyn-da, BMGÖM bilen Türkmenistanyň Hökümetiniň arasynda ýurduň saglygy goraýyş ulgamyny berkitmekde hyzmatdaşlygyň giňelendigini aýratyn belläsim gelýär. Diňe saglygy goraýyş pudagynda geçen we häzirki hyzmatdaşlygymyzyň göwrümi takmynan 150 million ABŞ dollaryna barabar bolup, şeýlelik bilen serişdeleriň möhüm bölegi Türkmenistanyň Hökümetiniň goşandydyr.

BMGÖM Türkmenistanda ýokanç we ýokanç däl keselleri bejermek üçin ýokary hilli we elýeterli dermanlar bilen üpjün edýär. Diňe 2021-nji ýyldan 2023-nji ýyla çenli BMGÖM Aşgabat şäheriniň saglygy goraýyş edaralaryna, welaýat ýöriteleşdirilen klinikalaryna we ilkilenji sanitar-lukmançylyk kömek edaralaryna paýlanan 100-den gowrak ömri halas ediji dermanlar bilen üpjün etdi.

Dowam edýän başlangyçlarymyzyň çäginde saglygy goraýyş hyzmatlarynyň hilini ýokarlandyrmak we süýji keseli bolan adamlara insulin, ýürek-damar, onkologiýa, endokrin, newrologiýa we dowamly dem-alyş ýaly birnäçe keselleri bejermek üçin derman serişdeleri, şeýle-de ýokanç keseller bilen göreşmek üçin saglygy goraýyş üçin niýetlenen önümleri bilen üpjün etmek arkaly milli saglygy goraýyş ulgamyny pugtalandyrmagy meýilleşdirýäris. Ýurdumyzdaky näsaglara mugt, ýokary hilli bejergi üpjün etmek üçin "hiç kimi yzda galdyrmazlyk" ýörelgesine eýerýäris.

Iki başlangyçda alnyp barýan ykdysady netijelilik çemeleşmesi sebäpli, bu ýyl has köp hassalara kömek edip, döwrebap bejergi usullaryny ornaşdyrmak arkaly saglygy goraýyş ulgamynyň kuwwatyny ýokarlandyryp, has köp lukmançylyk serişdelerini, enjamlaryny we dermanlaryny gowşuryp bileris.

BT: "Eksport import amallary üçin Bir penjire" taslamasynyň esasy maksatlary haýsylar we bu başlangyjyň giňeldilmegi, BMGÖM-iň Türkmenistanda sanly üýtgeşmeleri öňe sürmek tagallalaryna nähili laýyk gelýär?

- Döwlet sektoryny sanlaşdyrmak, BMGÖM-iň Türkmenistandaky işiniň aýrylmaz bölegine öwrüldi, şol sanda işewürlik amallaryny ýönekeýleşdirmekde we sazlaşdyrmakda, Türkmenistanyň Döwlet gümrük gullugy (TDGG) bilen import we eksport amallaryna gözegçilik edýän döwlet gözegçilik edaralarynyň (DGE) arasyndaky gatnaşyklary güýçlendirmek.

BMGÖM Birleşen Milletler Guramasynyň Söwda we ösüş boýunça konferensiýasy (UNCTAD) bilen hyzmatdaşlykda, ösüş üçin ýurduň söwda kuwwatyny güýçlendirmek üçin “bir penjire” düşünjesini ulanyp, gümrük taýdan resmileşdirmek amallaryny awtomatlaşdyrmak we döwrebaplaşdyrmak üçin Hökümete degişli tehniki kömek berdi.

Bilelikdäki tagallalarymyz täjirçiligiň we hususy pudagyň ösüşi üçin adalatly gurşawyň öňe sürülmegine ýardam berer, halkyň ykdysady hukuklaryny üpjün eder, döwlet edaralaryny güýçlendirer, döwlet maliýe serişdeleriniň hilini ýokarlandyrar we ykdysady durnuklylyga we ösüşe kömek eder.

"Eksport import amallary üçin Bir penjire" taslamasynyň 2024-nji ýylyň ahyryna çenli uzaldylmagy pudagara iş amallaryny ýönekeýleşdirmäge we sazlaşdyrmaga mümkinçilik berer. Bu ýyl, ygtyýarnamalara, şahadatnamalara we rugsatnamalara (YŞR) hemmetaraplaýyn gözegçilik edilmegine, gümrük taýdan resmileşdirmekde pudagara töwekgelçilikleri dolandyrmagyň girizilmegi we Türkmenistanyň global, sebitleýin ykdysady integrasiýasy we halkara söwdasy üçin mümkinçilikleriniň giňelmegine goldaw bereris.

Türkmenistandaky BMGÖM elektron hökümet, statistika, bank işi, maliýe, gümrük, raýat ýagdaýynyň hasaba alnyşy we beýleki döwlet hyzmatlary ýaly ugurlarda ýurduň sanly kuwwatyny güýçlendirmeklige aýratyn üns bermek bilen “Türkmenistanda 2019-2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasy” we “Türkmenistanda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Döwlet maksatnamasy”-nda kesgitlenen sanly ösüşiň ileri tutulýan ugurlaryny işjeň ösdürmäge dowam eder. Täze sanly döwrüň artykmaçlyklaryny inklýuziw we hemmeler üçin elýeterli etmäge çalyşýarys.