LocationsBiologik xilma-xillik barchamiz uchun sog'lom kelajakning kalitidir va u yordamga muhtoj
18-March, 2024
Tabiatga yaqinroq nazar tashlang. Har bir tur o'zi yashaydigan o'ziga xos muhitga ajoyib tarzda moslashtirilgan durdonadir. Biologik xilma-xillikni yo'q qilish yoki hatto kamaytirish uchun biz kimmiz?E. O. Uilson (biolog)
Mutaxassislarning fikricha, O'zbekistonda qor qoplonlari soni bor-yo'g'i 100 ga yaqin. O‘zbekistonda har daqiqada mamlakat hududining 9 kvadrat metri cho‘lga aylanadi. Yer osti suvlari sathi pasayib, daryolarda oqar suv miqdori kamaymoqda.
Bu esa O‘zbekistondagi ekologik muammolar haqida gap ketganda darhol yodga tushadigan bir nechta holatlar xolos. Agar chuqurroq fikr yuritadigan bo‘lsak, bu muammolarning aksariyati bevosita yoki bilvosita biologik xilma-xillikning kamayib ketishining sababi yoki natijasidir. Ammo hamma ham bu jarayonning ahamiyatini va uning atrof-muhitimizdagi o'zgarishlar bilan bog'liqligini aniq tushunmaydi.
Biologik xilma-xillik Yerdagi hayotdir. Bu tabiatning barcha xilma-xilligi: genlardan murakkab organizmlargacha, alohida turlardan ekotizimlargacha, ular ham shaxsning, ham butun jamiyatning mavjudligini asosidir.
Sog'lom biologik xilma-xillik sayyoramiz farovonligining asosiy jihati hisoblanadi. Uni muhofaza qilish va qo‘llab-quvvatlash jamiyat va iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun zarurdir. Sayyoradagi barcha odamlarning deyarli yarmi o'z hayoti uchun tabiiy resurslarga bog'liq. Va ko'proq zaif guruhlar kundalik ehtiyojlarini qondirish uchun bevosita biologik xilma-xillikka bog'liq.
Biologik xilma-xillik manbai:
— turizm, qishloq xo'jaligi, yog'ochsozlik va boshqa tarmoqlar orqali iqtisodiy rivojlanish.
— tibbiyotda qo'llanilishi mumkin bo'lgan qimmatli kimyoviy birikmalar.
— qishloq va suv xo'jaligi uchun resurslar. Odamlarni oziq-ovqat bilan ta'minlaydigan ko'plab o'simliklar va hayvonlar biologik xilma-xillikka bog'liq.
— ekotizimlarning barqarorligi. Bu ularni atrof-muhitdagi o'zgarishlarga yanada chidamli qiladi. Turli ekotizimlar kasalliklar, iqlim o'zgarishi va boshqa stress omillari bilan samaraliroq kurashishi mumkin.
Afsuski, insoniyat tabiatga cheksiz resurslar banki sifatida murojaat qilishga odatlangan. Bunday iste'molchi yondashuv tabiiy resurslarning, ayniqsa, biologik xilma-xillikning tez qisqarishi va degradatsiyasiga olib keladi. Bundan tashqari, xususiy va davlat iqtisodiy manfaatlari, noto'g'ri siyosat va boshqaruv, atrof-muhitni muhofaza qilish faoliyati uchun etarli mablag'ning yo'qligi vaziyatning yomonlashishiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Shu munosabat bilan jamiyat, davlat va xususiy sektor tabiatga bo'lgan munosabatini qayta ko'rib chiqishlari va yangi tabiatga mos keladigan xatti-harakatlar modellarini qabul qilishlari kerak.
To'g'ri siyosat rejalashtirish va moliyalashtirish tizimlarini sezilarli darajada o'zgartirishi, shuningdek, barqaror atrof-muhitni boshqarishni hisobga olgan holda ijtimoiy-iqtisodiy o'sishni ta'minlashi mumkin. Bu, o'z navbatida, yashash muhiti bo'lib xizmat qiladigan ekotizimlarning barqarorligini va turlarning uyg'un yashashini kafolatlaydi. Biroq, bu strategiya va rejalarning amalga oshirilishini ta'minlashni talab qiladi, bu esa o'z navbatida etarli mablag'ni talab qiladi.
Biologik xilma-xillik, aniqrog‘i uni saqlash BMT Barqaror rivojlanish maqsadlarining katta qismidir. Shuning uchun biologik xilma-xillikka sarmoya kiritish qashshoqlikni kamaytirish va barqaror, uzoq muddatli iqtisodiy o'sishga bevosita hissa qo'shadi.
1992 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Biologik xilma-xillik to'g'risidagi konventsiyani qabul qildi, unda a'zo davlatlar ushbu konventsiyaning maqsad va vazifalariga muvofiq bioxilma-xillikni saqlash bo'yicha o'zlarining milliy strategiyalari va harakat rejalarini ishlab chiqish majburiyatni qabul qilishgan. Biroq, milliy strategiyalarni amalga oshirish ko'p yillar davomida cheklangan bo'lib qoldi. Buning sababi, Konventsiyaning 21-moddasida tomonlarni etarli moliyaviy resurslarni ajratishga chaqirishiga qaramay, etarli darajada moliyalashtirilmagan.
Qoidaga ko‘ra, har qanday hukumatning ustuvor yo‘nalishlari tizimida ijtimoiy va iqtisodiy masalalar ekologik masalalardan yuqori turadi. Ammo atrof-muhit muammolarini ko'rib chiqayotganda ham, iqlim o'zgarishi an'anaviy ravishda ustuvor ahamiyatga ega bo'lib, biologik xilma-xillikni yo'qotish keyinroq o'ylangan. Binobarin, biologik xilma-xillikni saqlash sohasi uzoq vaqt davomida yetarlicha moliyalashtirilmagan. Garchi so'nggi paytlarda iqlim va biologik xilma-xillik masalalarini bir butun sifatida ko'rib chiqish tendentsiyasi kuzatildi.
Shu munosabat bilan 2012 yilda BMTTD Yevropa Ittifoqi bilan birgalikda global BIOFIN dasturida shakllangan Bioxilma-xillikni moliyalashtirish tashabbusini amalga oshirishga qaror qildi. Bu BMTTD tomonidan boshqariladigan, Yevropa Komissiyasi hamda Germaniya, Shveytsariya, Norvegiya, Belgiya, Flandriya, Buyuk Britaniya, Kanada va Fransiya hukumatlari bilan hamkorlikda amalga oshirilayotgan 58 million dollarlik dasturdir. BIOFIN sanoatni moliyalashtirishni baholash va zararli moliyalashtirishni bioxilma-xillikdan manfaatdorlikka yo‘naltirish uchun mavjud moliyalashtirishni optimallashtirish hamda yangi moliyalashtirish mexanizmlarini taklif qilish orqali a’zo mamlakatlarga bioxilma-xillik strategiyalarini moliyalashtirishni yaxshilashga yordam beradi.
BIOFIN dasturi ishga tushirilgandan beri barcha qit'alardagi 40 dan ortiq mamlakatlarga bioxilma-xillikni moliyalashtirish milliy rejalarini ishlab chiqishda yordam berdi. BIOFIN tashabbusiga qoʻshilgan mamlakatlar soni sezilarli darajada oshishi kutilmoqda, chunki butun dunyo boʻylab koʻproq hukumatlar COP-15 davomida barcha tomonlar tomonidan imzolangan Kunming-Monreal kelishuvi tomonidan tasdiqlangan Bioxilma-xillikni saqlash boʻyicha Global tuzilma qabul qilingandan keyin tabiatni moliyalashtirish ustida ishlash majburiyatini oladilar.
Boshqacha qilib aytganda, BIOFIN dasturi moliyaviy vektorni o'zgartirish va uni tabiatga bevosita yoki bilvosita bog'liq bo'lgan barcha tizimlarda uzoq muddatli ijobiy o'zgarishlarni boshlashga yo'naltirish uchun mo'ljallangan.
Ustivor vazifalardan biri — muayyan milliy kontekst uchun eng mos yechimni tanlash. Moliyaviy yechimlar — bu biologik xilma-xillikni saqlash bo'yicha milliy va mahalliy dasturlar va loyihalarni moliyalashtirishning turli manbalaridan samarali foydalanish strategiyalari va vositalaridir (bular haqida kelgusi nashrlarda batafsil to'xtalib o'tamiz). Ushbu yechimlar biologik xilma-xillikni saqlash harakatlarining ta'sirini kuchaytirishi mumkin bo'lgan yangi moliyaviy mahsulotlarni yaratish uchun alohida yoki birgalikda qo'llanilishi mumkin.
Bugungi kunda BIOFIN dasturi tufayli 40 dan ortiq mamlakatlarda biologik xilma-xillikni saqlash va uni moliyalashtirish muhimligi masalalari davlat darajasida ko'tarilmoqda. O‘zbekiston ushbu dasturga 2021-yilda qo‘shilgan va hozirda mamlakat ehtiyojlari va kontekstidan kelib chiqqan holda moliyaviy yechimlarni taklif etadigan birinchi bioxilma-xillikni moliyalashtirish milliy rejasini yaratish ustida ishlamoqda. Har bir ishtirokchi davlatning madaniy va iqtisodiy xususiyatlariga qarab, BIOFIN dasturi bioxilma-xillikni moliyalashtirish uchun 150 dan ortiq moliyaviy echimlarni taklif etadi (BIOFIN moliyaviy yechimlari katalogiga qarang).
Shu munosabat bilan, hukumat, xususiy sektor va jamiyatning maqsad va vazifalari xilma-xilligi va ko'p yo'nalishliligiga qaramasdan, biologik xilma-xillik manfaatlarida ushbu maqsad va vazifalarni birlashtiradigan moliyaviy echimlar va vositalarni topish hali ham mumkin (birlashtirilgan moliyalashtirish, biokreditlar va boshqalar), tabiatga bo'lgan munosabatimizni o'zgartirishga imkon beradi. Biologik xilma-xillikni moliyalashtirishga to‘g‘ri yondashuvlar va barcha manfaatdor tomonlarning birgalikda ishlashi bilan biz hozirgi va kelajak avlodlarga xizmat qiladigan ekotizimlarning barqarorligi va muvozanatini ta’minlashimiz mumkin.