Биылғы Дүниежүзілік тіршілік ортасы күнінің тақырыбы – көміртексіз әлем үшін қалалық әрекеттерді жандандыру. 2007 жылдан бастап әлем халқының жартысынан астамы қалаларда тұратыны белгілі және  болжам бойынша бұл үлес 2030 жылға қарай 60%-ға дейін өседі.  Халық пен бизнесті тартып, жұмыс орындарын құрып және жаһандық ЖІӨ-нің 60%-ын қамти отырып,  қалалар мен мегаполистер экономикалық өсудің орталықтары болып табылады. Сонымен қатар, жылдам урбанизация қалалық инфрақұрылым мен қызметтердің: қалалық жылумен жабдықтау, сумен жабдықтау және су бұру жүйелері, тұрмыстық қалдықтарды жинау, ғимараттар, жолдар салу және т.б. өсуі мен кеңеюіне әкеп соғады. Мұның бәрі қоршаған ортаға зиянды эмиссиялардың (әртүрлі ластағыштардың), сондай-ақ парниктік газдардың айтарлықтай өсуіне себеп болып табылады. Қазіргі уақытта көміртектің жаһандық  шығарындыларының шамамен 70%-ы және ресурстарды пайдаланудың 60%-дан астамы қалаларға тиесілі.

Біздің инфрақұрылымымыздың қай жері дұрыс емес және нені жақсартуға болады?

Мәселен, Қазақстанда БҰҰДБ мен Жаһандық Экологиялық Қордың қолдауымен Қазақстанның 15 қаласында пилоттық режимде қалалық шаруашылық секторлары бойынша (өнеркәсіптік өндірісті қоспағанда) парниктік газдарды түгендеу жүргізілді, сондай-ақ төмен көміртекті даму үшін муниципалдық мүмкіндіктердің SWOT-талдауы дайындалды. Қазақстан қалаларында парниктік газдардың жанама шығарындыларын қалыптастыратын негізгі қалалық секторлар мыналар: тұрғын үй ғимараттарын жылумен және электрмен жабдықтау (шамамен 60 %), қалалық көлік (18 %), сондай-ақ муниципалдық шаруашылық – көшені жарықтандыру, сорғы станцияларының жұмысы, бюджеттік/қалалық ғимараттарды жылыту және жарықтандыру (8-10 %) болып табылатыны анықталды. Осы мәліметтерден көрініп тұрғандай, қалалардағы парниктік газдар шығарындыларының жартысынан көбі олармен айналысу қажет ғимараттарға келеді.

Қазақстандағы ғимараттардың басым бөлігі 20 ғасырдың 50-80-ші жылдары салынған және энергия тиімділігі төмен деп сипатталады. Сараптамалық деректер бойынша, Қазақстанда ғимараттардағы жылу энергиясының шығыны жылына 1 шаршы метрге шамамен сағ. 240 кВт-ты құрайды (салыстыру үшін бұл көрсеткіш Швецияда – 1 шаршы метрге сағ.  82 кВт-ты, Германияда – 120, Францияда – 126, Англияда – 130). 2010-2013 жылдары Қазақстанда тұрғын үй ғимараттарына жаппай энергия аудиті жүргізілді, ол көппәтерлі тұрғын үйлерде жылу энергиясының көп тұтынуын көрсетті: мысалы, Алматы қаласында орташа – жылына  ш.м. сағ. 136 кВт, Атырау қаласында – жылына ш.м. сағ. 181 кВт, Көкшетау қаласында – жылына  ш.м. сағ. 257 кВт. Әрине, ғимараттарда жоғары жылу тұтынудың себебі ішінара объективті – Қазақстанның суық климатымен байланысты, алайда бұл ғимараттардағы энергия үнемдеу әлеуеті шамамен 30-50%-ды құрайды.

Ірі қалалардағы тұрғын үй қорының басым көпшілігі орталықтандырылған жылу және энергиямен жабдықталған көппәтерлі ғимараттардан тұрады. Бұл тұрғын үй қоры жылдан жылға ескіріп келеді және терможаңғырту элементтерімен жөндеуді талап етеді. Қалалардың ғимараттармен байланысты инфрақұрылымы да жаңартуды талап етеді: атап айтқанда, қазандықтар, жылу, электр және су құбырлары желілері.

Үлгі бола алатын пайдалы мысалдар

Қазақстанда БҰҰДБ-дың қолдауымен соңғы 10 жылда ғимараттарды, қалалық инфрақұрылымды кешенді терможаңғыртудан және энергия үнемдеуге әкелетін әртүрлі техникалық және ұйымдастырушылық шешімдерді апробациялаудан түсетін пайданы көрсеткен 90-нан астам пилоттық жоба іске асырылды. Өңірлерде іске асырылған пилоттық жобалардың басым көпшілігі экономикалық және экологиялық тартымдылығын көрсетті: түрлі іс-шараларды іске асыру кезінде энергияны үнемдеу жылыту маусымы кезінде 6%-дан 45%-ға дейінгі аралықта тұр.

Алынған үнемдеудің кең ауқымы әр жылдары салынған ғимараттардың әртүрлі жай-күйімен, құрылыста қолданылатын технологиялар мен шешімдердің әртүрлі типтерімен, демек, әртүрлі жылу шығындарымен, сондай-ақ пилоттық жобалар аясында ғимараттарды терможаңғыртуда қолданылатын әртүрлі техникалық шешімдермен түсіндіріледі.

Бұл ретте парниктік газдардың жанама эмиссияларының қысқару шамалары орта есеппен 50-ден 100 тоннаға дейін құрайды, ал ғимараттарды кешенді жаңғырту кезінде - жылыту маусымы кезінде бір жаңғыртылған ғимараттан СО2 экв. 190 тонна мәніне жетеді. Нысандардағы әртүрлі іс-шаралар әртүрлі әсер береді (1-диаграмма), бірақ оны жасау әлі де маңызды.

Қалалардың коммуналдық инфрақұрылымын жаңғырту үшін қаражатты қалай табуға болады?

Энергия үнемдеу жобаларын іске асыру үшін терможаңғыртуды жүргізу үшін елеулі инвестициялар талап етіледі. Өткізілген пилоттық жобалардың нәтижелері бойынша ғимараттың шатырын, жертөлесін, қасбеттегі панельаралық жіктерді жөндеу және жылыту, терезелерді ауыстыру, типтік көппәтерлі тұрғын үй үшін «ақылды жылыту» қондырғысы үшін шамамен 162 мың АҚШ доллары қажет екені анықталды.

Мұндай үйде әдетте 80 пәтер бар екенін ескере отырып, әр пәтердің иесі үйді жөндеуге 2 мың доллардан астам қаражат салуы керек. Көптеген меншік иелері үшін (және мұндай ескі ғимараттарда көбінесе зейнеткерлер мен аз қамтылған азаматтар тұрады) бұл сома аз емес және ұзақ жинақтауды немесе қарыз алуды қажет етеді. Бұл ретте кешенді терможаңғыртудың экономикалық тиімділігі жылына небәрі 1,3 млн. теңгені құрайды. Бұл іс-шаралардың өтелуінің қарапайым мерзімі (50 жылдан астам) барлық ақылға қонымды шектеулерден асып түсетіні түсінікті. Бір жағынан бұл жағдай Қазақстандағы энергияға айтарлықтай төмен тарифтерге негізделген. Мысал ретінде айта кетейік, Нұр-Сұлтанда 1 Гкал жылу энергиясының құны қазіргі уақытта 2,4 мың теңгені (шамамен 6 АҚШ доллары) құрайды, бұл, мысалы, Еуропа елдеріне қарағанда 10 есе аз.

Энергия үнемдеу жөніндегі іс-шаралардың ұзақ өтелуіне байланысты осы кедергіні еңсеру үшін БҰҰДБ Қазақстанда ғимараттарды терможаңғырту тәжірибесін тираждауды қамтамасыз ету үшін түрлі қаржылық ынталандырулар мен қолдау шараларын әзірлейді және сынайды, өйткені жоғарыда айтылғандай, бұл іс-шаралар энергия тұтынудың және парниктік газдар эмиссияларының айтарлықтай төмендеуіне әкеледі, демек өз экономикасын декарбонизациялауға бағыт алған мемлекет оларды қолдауы тиіс.

Осылайша, БҰҰДБ-дың бірқатар пилоттық жобаларында тұрғын үй ғимараттарын күрделі жөндеудің жекелеген түрлерін орындау кезінде энергия-сервистік келісімшарттардың (ЭСКО-келісімшарттар) схемасы апробацияланды. Бұл схема энергияны (электр, жылу, газ, су) үнемдеу үшін ғимараттарды жаңғырту саласында жұмыс істейтін мамандандырылған энергия сервистік компанияны (ЭСКО) жөндеу үшін тартуды көздейді. Үнемдеу объектінің меншік иелері немесе жалға алушылары үшін жаңғыртуға дейінгі жай-күймен («базалық сызықпен») салыстырғанда қол жеткізілуі тиіс. Энергосервистік компанияның қызметтеріне ақы төлеу ғимаратты жаңғырту бойынша жүргізілген техникалық іс-шаралар нәтижесінде қалыптасатын, қол жеткізілген үнемдеу қаражатынан жүзеге асырылады.

Алдын ала жасалған талдау үнемдеуді алу үшін жылу жүйесін және ыстық сумен жабдықтауды («ақылды жылыту» қондырғысы) жаңғырту жөніндегі іс-шаралар неғұрлым жылдам және елеулі әсер беретінін көрсетті. Осындай қарапайым және салыстырмалы түрде аз шығынды іс-шаралар үшін (бір үйге 8-10 мың АҚШ доллары шегіндегі инвестициялар) өзін-өзі ақтау мерзімдері 3 жылдық кезеңнің шегінен шығып кетеді. Мұндай жағдайларда БҰҰДБ ЭСКО-компанияларға коммерциялық кредит бойынша мөлшерлемеге 10%-дық субсидия беруді көздейтін субсидиялау шараларын тестілейді. Әлемдік коронавирустық пандемия жағдайында және күрделі экономикалық жағдайды ескере отырып, 2020 жылы осындай іс-шараларды орындау үшін күрделі шығындарды 40% субсидиялау түрінде қолдау шаралары жасалды. Барлық осы шаралар кредиттерді қайтару мерзімдерін қысқартады және жобаларды өміршең етеді.

Тұрғын үйлерді (қасбет, шатыр және т.б.) терможаңғыртудың басқа да іс-шаралары неғұрлым шығынды  және көп жағдайда жеке ЭСКО-компаниялар үшін қызықты емес. Нұр-Сұлтан қаласында кешенді пилоттық жобаны іске асыру займ қаржыландыруды тарту есебінен ұқсас іс-шараларды іске асыру объектіні терможаңғырту құнының кемінде 76%-ы мөлшерінде бастапқы жинақталған капитал болған кезде ғана мүмкін болатындығын көрсетті. Осы проблеманы шешу үшін  жөндеу жұмыстарын жүргізуді ынталандыру құралы ретінде субсидия болуы мүмкін. Алайда, субсидиялаудың қалыптасу көзі болуы тиіс және осындай қомақты мөлшер жергілікті билік (ғимараттарды жөндеу бағдарламаларының операторлары) үшін ауыр ауыртпалық болады.

Егер жаңғыртуды жүргізуді тұрақты инфрақұрылымның, климатқа деген қамқорлықтың, тұрғын үй қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты тәуекелдерді азайту мен тұрғындардың жаппай наразылығының ықтимал салдарлары арқылы қарастыратын болсақ, онда бұл көрсеткіш ақталуы және осындай жөндеу жұмыстарын жүргізбесе және энергия тұтынуды қысқартпаса, салдарын жою үшін қажет болатын шығыстардың мөлшерімен салыстырылуы мүмкін.

Бұл міндетті орындау үшін елеулі қаржы ресурстары қажет болады. Біздің өте бекітілген бағалауымыз бойынша олар шамамен 10-12 млрд. АҚШ долларын құрайды. Пилоттық жобаларды іске асыру тәжірибесі сәтті көрсеткендей, бұл шығыстарды жабу үшін субсидиялау және ақылға қонымды гранттық қолдау көрсету арқылы тұтынушыларды қолдаудың қаржылық тетіктерін қолдана отырып, тартуға және мақсатына қарай пайдалануға болатын займ қаражаты қажет болатыны анық.

«Жасыл» қалалар нақты ма?

 Бұл ретте төмен көміртекті қалаларды құру қазірдің өзінде-ақ шындық. Әлемдік практикада энергия тиімділігі жоғары және соның салдарынан парниктік газдар эмиссияларының үлестік көрсеткіші төмен қалалар белгілі. Мысалы, Рейкьявик (жылыту және ыстық сумен жабдықтау қажеттіліктері гидротермиялық энергиямен жабылады), Ванкувер (гидроэнергетиканы, күн және жел энергиясын кеңінен пайдалану), Копенгаген (үлкен өзгермелі жел фермасы мен көптеген велосипедшілердің арқасында), Осло (жаңартылатын энергияны пайдалану, тиімді жарықтандыру және автомобильдер мен велосипедтерді сәтті пайдалану бағдарламалары).

Урбанизация 21 ғасырдың айқындаушы трендтерінің бірі болып табылатынын ескере отырып, дұрыс урбанистік саясат бүгінде даму проблемаларын шешудің драйвері бола алады және баршаға неғұрлым ашық, инклюзивті және тұрақты болашақтың негізін қалайды.