Жаһандану дәуірінде бизнестің адам құқықтарын қамтамасыз етудегі рөлі уақыт өткен сайын маңызды бола түсуде. Еуропа қазірдің өзінде компанияларды осы салада жауапкершілікті сезінуге міндеттейтін заңдар енгізу арқылы өз бағытын нақты анықтады. Ал бұл қазақстандық бизнеске қалай әсер етеді және біздің компаниялар үшін нені білдіреді? Бұл мақалада біз еуропалық заңнамалық бастамалардың Қазақстандағы кәсіпорындардың қызметіне қалай әсер ететінін және біздің компаниялар мен заң шығарушылар неге бұған ерекше назар аударуы керек екенін қарастырамыз.

Бизнестің адам құқықтарына әсері

Қазіргі уақытта бизнестің қоғамдағы рөлі барған сайын маңызды бола түсуде. Ірі корпорациялар да, шағын кәсіпорындар да, жалпы бизнес құрылымдар қауымдастықтардың әлеуметтік, экономикалық және мәдени дамуына айтарлықтай әсер етеді. Алайда, мұндай әсер екі жақты болуы мүмкін.

Бір жағынан, кәсіпорындардың белсенділігі экономикалық өсуге ықпал етеді, жұмыс орындары пайда болады, технологиялық прогресс пен инновацияға ықпал етеді. Бизнес көбінесе білім беру және әлеуметтік жобаларды ынталандырады, мәдени және ғылыми бастамаларға демеушілік жасайды, қауымдастықтардың өмірін бай және алуан түрлі етеді.

Алайда, екінші жағынан, кәсіпорындардың барлығы бірдей өз қызметін жауапкершілікпен жүргізуге ұмтылмайды. Жұмысшыларды пайдалану, атап айтқанда, балалар еңбегін пайдалану бірқатар елдерде күрделі проблемаға айналуда. Құқығы бұзылған жұмысшылар көбінесе денсаулығына қауіп төндіретін жағдайларда өте төмен жалақы үшін жұмыс істейді.

Бизнес үшін экология мәселелері де ушығып тұр. Кейбір компаниялар экологиялық қауіпсіздік стандарттарын елемей, қоршаған ортаға орны толмас зиян келтіріп жатыр. Химиялық заттардың төгілуі, ресурстарды ойланбастан пайдалану, су мен ауаның ластануы – мұның бәрі табиғатқа бей-жай қарамайтын кәсіпорындардың әрекеттерінің нәтижесі.

Сонымен қатар, бизнес негізгі игіліктердің қол жетімділігіне әсер етуі мүмкін. Мысалы, ірі корпорациялар су немесе электр энергиясы сияқты ресурстарды басқарған кезде, олардың бағасы жергілікті тұрғындар үшін өте қымбат болуы мүмкін.

Нәтижесінде, бизнес қоғамдастыққа пайда да, зиян да әкелуі мүмкін. Қазіргі уақытта бизнестің әлеуметтік жауапкершілігінің маңыздылығын бағаламауға болмайды.

БҰҰ-ның бизнес және адам құқықтары жөніндегі басшылық принциптері 

Уақыт өте келе бизнес пен қоғамның белсенді өзара әрекеттесуі адам құқықтарын сақтау үшін нақты ережелер мен ұсыныстарды қажет ететіні белгілі болды. Қазіргі заманның сын-тегеуріндеріне жауап бере отырып, БҰҰ 2011 жылы әлемге Адам құқықтары жөніндегі кеңес бірауыздан қабылдаған «Адам құқықтары аспектісіндегі кәсіпкерлік қызметтің басшылық принциптерін» ұсынды. Бұл құжат жергілікті кәсіпкерлерден бастап жаһандық корпорацияларға дейін бизнестің барлық деңгейлерінде адам құқықтарын құрметтеу қажеттілігін терең түсінудің нәтижесі болды.

Бұл принциптер азаматтардың негізгі құқықтарын қамтамасыз ету мен қорғауға жол көрсететін мемлекеттер мен кәсіпорындар үшін компас болып табылады. Тиісті тексеру принципіне сүйене отырып, компаниялар адам құқықтарының бұзылуына байланысты тәуекелдерді анықтауға және жоюға міндетті. Бұл тек ішкі аудиттерді ғана емес, сонымен қатар қызметкерлерді адам құқықтарын құрметтеуге үйретуді, сондай-ақ олардың халықаралық стандарттарға сәйкестігін қамтамасыз ету үшін мердігерлердің қызметін бақылауды қамтиды.

«Басшылық принциптері» халықаралық қауымдастықтың осы саладағы жағдайды жақсартуға деген ұмтылысын көрсетіп қана қоймайды. Олар жаһандық деңгейде әділ және тұрақты дамуды қамтамасыз ете отырып, адам құқықтары басты құндылық саналатын бизнестің жаңа дәуірін құрудың негізі болып табылады.

Кәсіпкерлік жауапкершіліктің еуропалық тәжірибесі

Мемлекеттер өз кезегінде өз азаматтарын ықтимал зияннан қорғау мақсатында бизнесті реттеу үшін белсенді шаралар қабылдауға шақырылады. Мұндай белсенділіктің мысалдары бірқатар елдердің жұмысшыларды қанаумен күресуге, қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге және балалар еңбегіне тыйым салуға бағытталған заңнамалық бастамалары болды.

Соңғы жылдары Германия адам құқықтарын бизнес-процестерге интеграциялау бастамаларында алдыңғы белсенді қатарға шықты. Мұның бәрі 2019 жылдың желтоқсанында елдің Еңбек және даму министрлері жариялаған «Жеткізу тізбегіндегі тиісті тексеру туралы заңнан» басталды. Бұл кезең заңнамалық реттеу тақырыбындағы қарқынды пікірталастармен есте қалды, әсіресе компаниялардың сауалнамасынан кейін олардың тек 22%-ы Германияның бизнес және адам құқықтары жөніндегі ұлттық іс-қимыл жоспарының талаптарына сәйкес келетіндігі анықталды.

2021 жылдың 11 маусымында көптеген пікірталастар мен түзетулерден кейін заң қабылданып, 2023 жылдың 1 қаңтарында күшіне енді. Осы заңға сәйкес ірі компаниялар (2023 жылдан бастап 3,000+ қызметкер және 2024 жылдан бастап 1,000+ қызметкер) өздерінің тікелей және белгілі бір жағдайларда жанама мердігерлерінде адам құқықтарының бұзылу қаупін анықтауға міндетті. Егер бұл міндеттемелер орындалмаса, кәсіпкерлерге Федералды экономикалық істер және экспортты бақылау кеңсесі (BAFA) айыппұл салады және бұзушылықтардан зардап шеккен тараптар BAFA-дан белсенді әрекеттерді талап ете алады. 

2017 жылғы «Міндетті қырағылық туралы» заңның қабылдануында көрініс тапқан Франция да корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік қағидаттарына өзінің адалдығын белсенді түрде көрсетіп келеді. Бұл прогрессивті заң ірі француз корпорацияларын адам құқықтарының бұзылуы мен экологиялық тәуекелдердің алдын алуда белсенді рөл атқаруға ынталандыруға арналған. Заң Францияда 5000-нан немесе 10 000-нан астам қызметкері бар компанияларды осы салалардағы тәуекелдерді анықтау мен алдын алудың тиімді шараларын қамтитын «Қырағылық жоспарын» әзірлеуге және жариялауға міндеттейді.

Мұндай шаралар ықтимал тәуекелдерді маппингін, дабылға жауап беру механизмдерін, сондай-ақ әрекеттерді бақылау және бағалау жүйесін қамтиды. Егер компания бұл талаптарды елемесе немесе бұзса, оған ресми хабарлама және одан әрі қудалау қаупі төнеді. Бұл ретте заң зардап шеккен адамдарға корпоративтік стратегия «Қырағылық жоспарының» талаптарына сәйкес келген кезде алдын алуға болатын залал үшін компанияларға талап қоюға мүмкіндік береді.

Норвегия да корпоративтік жауапкершілікті белсенді түрде насихаттайтын елдердің қатарында. 2018 жылдың тамызында екі парламенттік шешім негізінде Норвегияда Этикалық ақпарат комитеті құрылды. Оның қызметінің мақсаты компаниялардың адам құқықтарына қатысты іс-әрекеттерінің ашықтығын арттыруға бағытталған әлеуетті заңнаманы зерделеу болды. 2019 жылдың қарашасына қарай жеткізу тізбегінің ашықтығы туралы заң жобасы енгізілді. 2021 жылдың сәуірінде бұл заң жобасы 2022 жылдың 1 шілдесінде күшіне енген «Іскерлік ашықтық және адам құқықтары мен лайықты еңбекпен жұмыс істеу туралы» заңға айналды. Заңның мәні –Норвегияда жұмыс істейтін немесе өз өнімдерін Норвегияда сататын компанияларға тиісті тексеру принциптеріне негізделген тексерулер жүргізуге міндеттеу және бұл туралы көпшілік алдында хабарлау.

Бұл заңнамалық инновациялар адам құқықтары саласындағы халықаралық стандарттарды өз қызметіне енгізудің маңыздылығының жарқын мысалы болып табылады.

ЕО корпоративтік тұрақтылық туралы директивасы: Бұл не және ол Қазақстанға қалай әсер етуі мүмкін?

Еуропалық Одақ әрқашан өзінің экономикалық әрекеттерін жауапты және ашық ұстауға тырысып келеді. Еуропалық заңнамаға сәйкес барлық ірі және ашық компаниялар (кейбір микрокәсіпорындарды қоспағанда) өз қызметінің әлеуметтік және экологиялық тәуекелдері мен мүмкіндіктері, сондай-ақ оның адамдар мен қоршаған ортаға әсері туралы ақпаратты ашық хабарлап отыруы керек. Мұндай шаралар инвесторларға, қоғамдық ұйымдарға, тұтынушыларға және басқа да мүдделі тараптарға компаниялардың тұрақтылық деңгейін бағалауға көмектеседі.

2023 жылдың 5 қаңтарында Корпоративтік тұрақтылық туралы есеп беру директивасы (CSRD) күшіне енді. Бұл жаңа реттеуші компаниялар өздерінің әлеуметтік және экологиялық әсерлері туралы ұсынуы керек ақпаратқа қойылатын талаптарды күшейтеді. Енді ірі компаниялардың үлкен шеңбері, сондай-ақ қоғамдық шағын және орта кәсіпорындар өздерінің тұрақтылығы туралы есеп беруі керек. Алғашқы компаниялар осы жаңа ережелерді 2024 жылы қолдана бастайды, 2025 жылы есептер шығарады.

Еуропалық серіктестермен ынтымақтасатын немесе ЕО нарығына кіргісі келетін қазақстандық компаниялар корпоративтік тұрақтылық пен ашықтыққа қатысты талаптардың жаңа деңгейіне дайын болуы тиіс. Директива есеп беру талаптарына сәйкес келетін кәсіпорындардың ауқымын кеңейтетінін ескере отырып, тіпті шағын және орта еуропалық компаниялармен жұмыс істейтін қазақстандық жеткізушілер де өздерінің экологиялық және әлеуметтік тәжірибелері туралы егжей-тегжейлі ақпарат беру туралы сұрауларға тап болуы мүмкін. Сонымен қатар, ЕО инвесторлары мен серіктестері компаниялардың CSRD шеңберінде қабылданған тұрақтылық стандарттарына сәйкес келетіндігі туралы дәлелдер іздейтін болады. Осылайша, қазақстандық кәсіпорындар үшін Еуропалық стейкхолдерлердің күткен үміті мен талаптарына сай болу үшін тұрақтылық саласында өздерінің ішкі рәсімдері мен стратегияларын қайта қарау қажеттілігі туындауы мүмкін.

 «Бизнес және адам құқықтары» – бұл жай ғана сөз емес, сонымен қатар жаһандық бизнес қауымдастығы үшін өзекті мәселе. Еуропалық тәжірибе корпоративтік мүдделер адам құқықтары мен қоршаған ортаны құрметтеумен үйлесімді түрде үйлесетін неғұрлым жауапты және ашық бизнес ортасын құруға белсенді қозғалысты көрсетеді. Еуропамен экономикалық байланыстарын нығайтуға және өзінің бизнес-ландшафтын жаңғыртуға ұмтылатын Қазақстан үшін осы тәжірибені оқыту және жаңа стандарттарға бейімделу бизнес саласы адамның негізгі құқықтарын қолдайтын және құрметтейтін табысты болашақтың кілті бола алады.