LocationsЛандшафтық жоспарлау – экожүйелерді сақтау, тұрақты басқару және қалпына келтіру негізі
2022 ж. 5 July
Қазақстан – ауыл шаруашылығын дамыту үшін жер ресурстары бар Орталық Азиядағы ең ірі ел. Алайда, елдің үлкен әлеуетіне қарамастан, оның аумағының жартысынан көбі шөлейттенуге және деградацияға бейім.
Бүгінгі таңда тозған жерлер 180 млн аумақты алып жатыр және Қазақстан аумағының 66%-ын құрайды. Соңғы онжылдықта суармалы жерлердің оныншы бөлігінің құнарлылығы едәуір төмендеді, жайылымдардың 60%-ына дейін тозды, 18 млн га жер жел және су эрозиясына ұшырайды. Елді мекендер маңындағы жайылымдар мен шабындықтар тозудан ең көп зардап шекті, ал Қазақстанда тозу нәтижесінде жыл сайынғы жалпы экономикалық шығындар 93 млрд теңгеге бағаланады.
Қазақстанда жердің тозуының негізгі себебі жер пайдаланудың қалыптасқан практикасы болып табылады, ол ауыл шаруашылығы жерлерінің құнарлылығын жоғалтуға, жайылым алқаптарының тозуына, ландшафтық және биологиялық алуан түрлілікті жоғалтуға әкеп соғады.
Шаруашылық қызметті тұрақты жоспарлау табиғи ландшафттарға теріс әсерді азайтуға және шөлейттену мен деградация процесін бәсеңдетуге көмектеседі, ал ландшафтық жоспарлау және аймақтарға бөлу табиғи ортаны сақтап қана қоймай, жергілікті халықтың мүдделерін ескеруге көмектеседі.
Бүгінде аймақтарға бөлу және ландшафтық жоспарлау – Қазақстандағы айтарлықтай жаңа бағыттар. Жер пайдалануды жоспарлаудың қазіргі практикасы инфрақұрылым объектілерін тұрақсыз басқару, экологиялық жай-күйін және ландшафттарға антропогендік жүктеме дәрежесін бағалаудың болмауы, қоршаған ортаға әсерді бағалау рәсімінің ашық болмауы сияқты факторларға байланысты ландшафттың экологиялық функцияларын толық көлемде ескеруге мүмкіндік бермейді.
Аймақтарға бөлу және ландшафтық жоспарлау проблемаларын шешу үшін Қазақстанда бірқатар бастамалар қолға алынды. 2007-2018 жылдары БҰҰ Даму Бағдарламасы Ғаламдық экологиялық қордың қолдауымен Ақмола, Алматы және Қызылорда облыстарында жалпы ауданы 20 млн гектардан астам жерді функционалдық аймақтарға бөлу жүргізілді, ал 2020 жылдан бастап бұл жұмыс Алматы мен Жетісу облысының жеті пилоттық ауданында: Панфилов, Кербұлақ, Ескелді, Ұйғыр, Райымбек, Еңбекшіқазақ және Кеген аудандарында жалғасуда.
Бұл аумақтардың бай жануарлар әлемі, таулы және орманнан шөлге дейінгі табиғи экожүйелерінің әртүрлілігі ландшафтық жоспарлауға негізделген табиғи ресурстарды тұрақты пайдалану және басқару қажеттілігін тудырды. Мамандардың бағалауы бойынша тұрақсыз ауыл шаруашылығы, туризм, инфрақұрылымның дамуы және басқа да антропогендік факторлар пилоттық аудандардың экожүйелері мен табиғи ландшафттарына теріс әсер етті.
Бірінші кезеңде БҰҰДБ-ҒЭҚ жобасы экожүйелердің экологиялық жай-күйін егжей-тегжейлі бағалауды, олардың пайдаланылу дәрежесін талдауды, сондай-ақ пилоттық аудандарды картографиялауды жүргізді. Зерттеулер нәтижесінде экожүйелерге теріс әсер ететін негізгі факторлар анықталды, олардың негізгілері тұрақсыз мал шаруашылығы және егіншілік болып табылады.
Тау бөктері мен жазық ландшафттарды жайылымдық жер ретінде пайдалану өсімдік жамылғысының бұзылуына, су, жел эрозиясының пайда болуына әкеледі, соның салдарынан топырақ құнарлы қабатын жоғалтады, ал жерлер ауыл шаруашылық айналымынан шығарылады. Сонымен қатар, пилоттық аудандардың ландшафттары суармалы тұрақсыз егіншілік үшін белсенді қолданылады, соның салдарынан топырақтың су-тұз режимінің өзгеруі, олардың артық ылғалдануы, қайталама тұздануы және батпақтануы байқалады.
Сонымен қатар, топырақ жамылғысының бұзылуы өте тез жүреді - бірнеше жыл ішінде, қалпына келтіру үшін ондаған және жүздеген жылдар қажет. Осы проблемаларды шешу үшін функционалдық аймақтарға бөлу схемалары әзірленді, экологиялық дәліздерді, буферлік аймақтарды құру үшін әлеуетті аумақтар айқындалды, сондай-ақ пилоттық жобалардың тұрақты дамуын болжау сценарийлері әзірленді. Сарапшылар сонымен қатар климат, әлеуметтік-экономикалық жағдайлар, демография, ауыл шаруашылығы, биоалуантүрлілік туралы ақпаратты қамтитын 200-ден астам тақырыптық дерекқор карталарын дайындады.
Жоба барысында ландшафтық жоспарлау мен жерді тұрақты пайдаланудың мақсаттарын, қағидаттарын және маңыздылығын түсіндіру үшін жергілікті тұрғындармен және басқа да мүдделі тараптармен жұмыс кездесулері өткізілді. Осылайша, БҰҰДБ-ЖЭҚ бастамасы жергілікті қоғамдастықтардың табиғи ландшафттар мен табиғи экожүйелерді сақтау мен қалпына келтірудегі маңызды рөлін атап өтеді.
Алматы мен Жетісу облысында ландшафтық жоспарлау жүйесін жақсарту жөніндегі жоба Қазақстандағы шөлейттену, жайылымдық жерлердің тозуы, ауыл шаруашылығы жерлерінің құнарлылығын жоғалту және түрлік биоалуантүрлілікті жоғалту сияқты өзекті экологиялық проблемаларды шешу үшін шешуші болып табылады.
